“Agressie bestrijden kan niet,” zegt Fenja Heupers, “agressie roept alleen maar meer agressie op, in onszelf en ook bij anderen. Daarom kan je agressie niet bestrijden. Agressie kunnen we wel overwinnen. Je kunt agressie overwinnen als je begint bij jezelf, als je het hart van fundamentele goedheid in jezelf ontdekt en laat groeien. Het vereist geestkracht om je niet mee te laten slepen door agressie, en die geestkracht kunnen we ontwikkelen. Hoe meer mensen zo trainen des te meer wordt wereldvrede mogelijk.”
De strijd om schaarse middelen wordt vaak als oorzaak voor oorlog aangewezen. Bianca Vermeij denkt dat voor de oorzaak van oorlog veeleer een gevoel valt aan te wijzen, een gevoel van schaarste, van tekort. “De schaarse middelen zijn een aanleiding en de werkelijke oorzaak van oorlog ligt in onze geest: hebzucht, verlangen en haat. Vooral verlangen, het gevoel van iets niet te hebben, een gevoel van tekort hebben. ‘Als er geen oorlog is in de geest, is er ook geen oorlog in de wereld’ schreef de Thaise monnik Mettavihari. De basis van oorlog en van vrede ligt in de geest.” Ook Christiaan Zandt stelt dat als we vrede willen bereiken, we tot de kern van de oorzaken zullen moeten doordringen. “De diepste en meest fundamentele oorzaken van onvrede vinden we in de werking onze geest. En daar zullen we dus ook de meest structurele oplossing vinden. In boeddhistische bronnen, de Palis suttas, worden oorzaken van conflicten genoemd. In de Mahanidana Sutta maakt de Boeddha duidelijk hoe conflicten rond bezittingen in de kern zijn terug te voeren tot verlangen. In de Kalaha-vivada Sutta, wordt de oorzaak van conflicten teruggebracht tot de gewoonte van de geest om met ongekende snelheid iedere waarneming te voorzien van een waardering en daar dan op voort te borduren.”
vrede in de geest
Vermeij: “Als de oorzaak van oorlog in de geest ligt, is de oorzaak van vrede ook in de geest. Het boeddhisme helpt condities te scheppen voor meer vrijgevigheid, vriendelijkheid en begrip. Dat doet het boeddhisme door stilte, meditatie en contemplatie aan te bieden. Door opmerkzaamheid te trainen, opmerkzaamheid op je staten van geest, je intentie, je motivatie, schep je die condities.”
Zijn boeddhistische oefening helpt ook Zandt. “Oefening helpt me om me bewust te zijn van de manier waarop ik bijdraag aan frustratie, agressie, pijn, verdriet én ze helpt me vanuit dat bewustzijn keuzes te maken die bijdragen aan vriendelijkheid, heling en verbinding. Woede, jaloezie, haat – ze komen in de kern voort uit een gebrek aan zicht, een gebrek aan wijs inzicht in hoe de dingen gaan. Alles wat bijdraagt aan het versterken van ons vermogen tot empathie is welkom om bij te dragen aan vrede.” Onder empathie verstaat Zandt aandacht voor wat bij een ander leeft. Niemand en niets bestaat op zichzelf alleen, onafhankelijk van andere fenomenen. Empathie is voor Zandt de praktijk van de verbinding tussen levende wezens. “De problemen waar we nu mondiaal mee kampen, of het nu gaat om oorlog, milieu, armoede, voedsel of economie, worden in stand gehouden doordat we die verbinding maar heel beperkt ervaren of een beperkte plek geven in ons dagelijks leven. Hoe meer het ons lukt om een ander naast onszelf deel uit te laten maken van onze overwegingen en keuzes, hoe meer we ook de omstandigheden versterken waarin vrede, gezondheid, welvaart en overvloed kunnen groeien. En dat vraagt om het ontwikkelen van empathische vermogens.”
intentie
Zandt laat zich graag inspireren en ondersteunen door de benadering van geweldloze communicatie. Wereldwijd wordt het gebruikt om communicatie te versterken en conflicten te voorkomen en op te lossen. De kern van geweldloze communicatie schuilt in bewustzijn, meent Zandt: “Geweldloos duidt hierbij op een intentie: we willen verbinding met onszelf en anderen, waarbij iedere behoefte telt en waarbij wordt gezocht naar strategieën die voor iedere betrokkene ‘werken’. Deze intentie ondersteunt verbinding op huiselijke én op internationale schaal. Geweldloze Communicatie helpt me bij mededogen met mezelf, bij oprecht, eerlijk en respectvol delen met anderen én empathisch te luisteren naar anderen. Het helpt me in verbinding te blijven met de mens in de ander, in plaats van verdwaald te raken in mijn oordelen over wat de ander is: een idioot, een tiran, een agressief persoon, een achterlijke gladiool, een terrorist.”
“Het boeddhisme geeft een haarscherpe analyse van het gevoel van tekort”, benoemt Vermeij “en als je daarvoor openstaat kan je dat ook bij jezelf zien. Dat is confronterend. Het is nodig stil te staan en naar binnen te kijken. In onze omgeving is juist heel veel erop gericht ons naar buiten te trekken en op zoek te blijven naar kortdurende bevrediging. Er wordt ons verteld dat we om gelukkig te zijn meer moeten consumeren. Die boodschap geeft de reclame, de politiek, de werking van ons economische systeem, waarin meer synoniem is met beter en waarin groei vooruitgang betekent. Het verlangen wordt niet afgeremd, maar juist gestimuleerd. Doordat we steeds op zoek zijn naar bevrediging van dat verlangen hebben we geen tijd het verlangen serieus te nemen, te onderzoeken. Onze onwetendheid en gevoel van haast, op weg naar het volgende moment, beperken ons te zien hoe het echt in elkaar zit.”
meditatie
Zonder agressie zijn betekent niet dat je krachteloos bent of overgeleverd aan de ander. Zandt: “We kunnen ons machteloos, woedend of intens verdrietig voelen wanneer een ander niet zo communiceert als we zouden willen. Maar of iemand geweldloos communiceert is niet afhankelijk van hoe een ander communiceert. Dat mag wat mij betreft in koeienletters worden afgedrukt. Als een ander zich anders gedraagt dan we zouden willen, kunnen we nog steeds geweldloos communiceren.” Heupers wijst op meditatie als instrument om wereldvrede dichterbij te brengen: “Shamatha meditatie, in vrede verkeren, schept persoonlijke vrede, mededogen-meditatie straalt uit naar anderen, meditatie met de energie van toornig mededogen (zoals in sommige Tibetaans-boeddhistische vormen) kan de energie van agressie omvormen tot zuivere energie. De vruchten van meditatie zijn afhankelijk van de mate van diepzinnigheid en kracht waarmee je mediteert.” Zandt voegt hier nog aan toe: “Inzichtmeditatie helpt me om in kalmte te doorgronden hoe dingen lopen. Wat belemmert mij bijvoorbeeld om anderen met mededogen tegemoet te treden? En in hoeverre ben ik daarin uniek, of gelden deze mechanismen ook voor anderen? Daarnaast helpt mediteren om te ervaren dat er ruimte is om te kiezen - het grootste deel van de dag komen en gaan onze oordelen, met de snelheid van het licht. In meditatie kijk ik met enige afstand naar dat proces, naar dat onophoudelijke doorratelen van de geest. Ik leer om ruimte te ervaren tussen de ‘vonk’ (een eerste gewaarwording of waarneming) de ‘vlam’ (gevoel dat ontstaat) en mijn handelingen die daarop volgen. Vaak hebben we het idee dat onze gedachten of handelingen veroorzaakt worden door iets wat buiten ons ligt. Hij doet dat, en daarom doe ik dit. Meditatie helpt me om te zien dat ik in de eerste plaats zelf aan het stuur zit. En tegelijkertijd leert het boeddhisme me dat het niet makkelijk is om die keuzes te maken die bijdragen aan geluk.”
Dat meditatie een hulpmiddel is op weg naar een verlichte samenleving is voor Heupers geen sprookje maar een leidraad: “Het belangrijkste is de moed niet op te geven en er van uit te gaan dat mensen een enorm potentieel hebben om edelmoedig te zijn.”
Wereldvrede
Maar hoe zit het met wereldvrede, brengt meditatie dat dichterbij? Vermeij meent dat verlichting zowel individueel als collectief is. “Ieder stapje op weg naar verlichting geeft een meer sociale maatschappij, met mensen die meer oog hebben voor de behoeften van anderen en een omgeving die uitnodigt tot wakker worden. Het boeddhisme heeft hiervoor methodes, middelen en oplossingen. Minder verlangen en haat en meer vrijgevigheid en vriendelijkheid. Geen ‘quick fix’, maar een duurzame oplossing. Hoe minder mensen op de automatische piloot van ingesleten gewoontes van verlangen en boosheid reageren, hoe meer wereldvrede er is. Hoe meer mensen werkelijk geïnteresseerd zijn in de eigen behoeften én die van anderen, hoe meer inzicht en begrip er ontstaat. Geïnstitutionaliseerde haat en verlangen zoals de wapenindustrie en alleen op winst gerichte bedrijven en het model van voortdurende economische groei van landen, maken dat niet makkelijk. De materiële ontwikkeling is enorm geweest, de spirituele ontwikkeling die een balans zou kunnen vormen is hierbij ver achtergebleven.”
Zolang materiële ontwikkeling belangrijker is dan spirituele ontwikkeling, is wereldvrede nog ver weg. Vermeij denkt dat de grenzeloos lijkende materiële ontwikkeling tegen zijn einde aanloopt en dat er meer behoefte is aan spirituele ontwikkeling en zingeving. “Iedere gedachte, zin of handeling die gebaseerd is op vrijgevigheid en vriendelijkheid brengt wereldvrede dichterbij. Maar een echt omslagpunt is pas bereikt als er een kritische massa van mensen is, die zich geestelijk ontwikkelt.”
Rients Ritskes wil naast het verminderen van agressie door meditatie op een ander niveau iets doen. “Het denken zal moeten veranderen. Het is nu een soort onbewuste overtuiging van een grote meerderheid van mensen dat er altijd gewapende conflicten zullen zijn. Zolang deze overtuiging blijft bestaan zullen er oorlogen blijven. Ook de Verenigde Naties schrijft in haar handvest dat het denken zal moeten veranderen.” Veranderen van denken kan volgens wetenschappelijk onderzoek heel effectief worden bewerkstelligd door te ‘primen’. Primen is mensen onbewust ergens attent op maken. Dat betekent dat het denken van mensen verandert door voorbeelden en symbolen te zien. Boeddhabeelden zijn tegenwoordig zo populair omdat ze door te primen, rust en vrede geven. Ritskes: “Misschien zijn boeddhisten over het algemeen wel zo vredelievend doordat ze zichzelf veelvuldig ‘primen’ met Boeddhabeelden.”
Om het denken te veranderen heeft Ritskes de stichting World Peace is Possible opgericht, die bedoeld is om haar eigen slogan te promoten. “We willen het denken veranderen. Net zoals mensen nu ‘Cola’ denken als je ‘Coca’ zegt, zo is het onze bedoeling dat wanneer je over een paar jaar tegen mensen ‘World Peace’ zegt, ze spontaan ‘is Possible’ gaan denken.”
Diana Vernooij
Bio’s
Christiaan Zandt werkt als mediator en trainer met Geweldloze Communicatie zoals dat door Marshall Rosenberg (www.cnvc.org) werd ontwikkeld. Hij mediteert en is rijksgediplomeerd Aikidoleraar. www.bisho.nl
Bianca Vermeij is assistent leraar bij Dhammadipa Vipassana Meditatiecentrum Amsterdam en werkzaam als communicatieadviseur bij Pantar Amsterdam. www.dhammadipa.nl
Rients Ritskes is oprichter van www.zen.nl en Zen Management en geeft al meer dan 20 jaar zentrainingen aan particulieren en bedrijven. Hij schreef 6 boeken en is initiator van www.worldpeaceispossible.com
Fenja Heupers is al meer dan dertig jaar beoefenaar en leraar in de Shambhala-traditie. Zij werkt met ''nieuwe Nederlanders'' en doet onderzoek naar vrouwen in de tijd van de Boeddha. www.shambala.nl